Bağışıklık Sistemimiz -13- DEMİR GİBİ SIHHATLİ
Uzm. Dr. Abdurrahman SARMIŞ asarmis@gmail.com
DEMİR
İnsan bedeninin hayâtiyetini devam ettirebilmesi için olmazsa olmaz en önemli gıdâ elemanlarından birisi de demirdir. Demir insan için o kadar önemlidir ki; demirin insana lutfedilmesi hakkında âyet-i kerîme indirilmiş olup, bu âyetin bulunduğu sûreye Arapçada demir mânâsına gelen Hadîd ismi verilmiştir. Âdemoğlu demirden; bina, makine vb. gibi birçok ihtiyacı için istifade ederken, bedenimiz için de gıdâlardan aldığımız demir, vücudumuzun olmazsa olmaz bir ihtiyacıdır.
DEMİR NE İŞE YARAR?
Demir, hemoglobin ve myoglobin adında iki proteinin yapılması için mutlaka gerekli bir mineraldir. Hemoglobin alyuvarlar içinde bulunup hücrelerimize oksijen taşıyan bir protein iken, myoglobin ise kaslara oksijen götürmektedir. Doku ve hücrelerimizin hayatta kalması ve gelişmesi için oksijen nasıl hayâtî bir vazife îfâ ediyorsa, bu oksijenin taşınması için gerekli olan proteinlerin oluşmasında da demir o şekilde hayâtî bir vazife îfâ etmektedir. Ayrıca vücuttaki bazı hormonların yapımında da demirden istifade edilmektedir.1
EKSİKLİĞİNDE NELER OLUR?
Demir eksikliğinde ilk başlarda fazla belirti olmaz; çünkü vücudumuza gelen demir azaldığında ilk olarak kaslar, karaciğer, dalak ve kemik iliğindeki demir depolarından demir tedarik edilir. Ancak, eksiklik devam ederse (yetersiz beslenme veya sızıntı şeklinde uzun süren kan kayıpları veya yoğun kan kaybı gibi durumlarda…) alyuvarlardaki hemoglobin azalır, bunun sonucunda dokulara giden oksijen de azalır; sonuçta çabuk yorulma, hâlsizlik, sindirim sistemi problemleri, ilerleyen durumlarda çarpıntı, teksif olma problemleri ve hâfıza kaybı gelişebilir. Çocuklarda olduğunda öğrenme zorlukları görülebilir. Demir eksikliği anemisi olan hastalarda da mikroplara karşı savaşta ciddî problemler sebebiyle tekrarlayan enfeksiyonlar görülebilir.
DEMİR ve BAĞIŞIKLIK SİSTEMİMİZ İLE İLGİLİ İLMÎ ARAŞTIRMALAR
Asıl mevzumuz olan bağışıklık sistemimiz üzerinde demirin tesirine bakacak olursak, özellikle çocuklar ve sindirim sistemi hastalıkları olanlarla ilgili birçok ilmî araştırmalara rastlıyoruz.
Demir, bağışıklık sisteminin muhtelif kısımları için elzemdir. Fakat aynı zamanda bazı mikrop türleri de demirle beslenmekte ve güçlenmektedir. Bu yüzden hem demir eksikliği hem demir fazlalığı bağışıklık sistemimizi etkilemektedir.
Dr. Bobby J. Cherayil tarafından kaleme alınan bir derleme makalesinde kaynak gösterilen araştırmalara göre; demir özellikle tabiî bağışıklıkta vazife îfâ eden hücreler için gerekli iken, hücre bağışıklığındaki etkisi tam olarak bilinmemektedir.2
Bizde de genel olarak kabul edilen kaidelere göre; enfeksiyon geçirmekte olan hastada demir eksikliği olsa bile, eğer demiri kullanacak bir mikrop ile hasta olduğu düşünülüyor ise, demir ilâçları enfeksiyon bittikten sonra verilir. Çünkü, enfeksiyon sırasında bu mikrop da demiri kullanarak daha güçlü hâle gelebilir. Bu yüzden demir tedavisinin ne zaman başlaması gerektiğine bir hekimin karar vermesi çok önemlidir.
Bir başka makalede ise, kalın bağırsak kanseri olan hastaların genellikle demir eksikliği ile belirti verdiklerinden bahsedilmektedir. Bu hastalarda bağışıklık sistemi de zayıfladığı için kanser hücreleri daha da güçlenmekte ve bu hastaların kanser tedavisine cevap verme durumu da maalesef daha kötü olmaktadır. Bu yüzden bu hastalara uygun dozda demir tedavisi uygulanmalıdır.3 Günümüzde bu kanser türü için kolonoskopi ile tarama yapılmaktadır. Bu taramanın en geç 50 yaşından itibaren başlatılması tavsiye edilse de; günümüzde her 10 kolon kanseri vakasından en az birisi 50 yaşından önce tespit edildiği için çoğu merkezde kolonoskopi taramaları artık 40 yaşından sonra başlatılmaktadır.4
Demir eksikliği ile ilgili bir başka makalede de, demirin bağışıklık sistemi için özellikle hücre içinde yaşayan mikroplara karşı savaşta çok önemli olmasından bahsedilmiştir. Fakat demir depolarının aşırı dolu olması bazı mikropların gücünü artırabilir.5
DEMİR EKSİKLİĞİNİN TESPİTİ ve TEDAVİSİ
Bütün hücrelerimiz için hayâtî olan oksijenin taşınmasında dolaylı yoldan vazife îfâ eden demirin gıdâlarla muntazam bir şekilde alınması önemlidir.
Sindirim sistemi hastalıkları, gizli kanamalar meydana getirebilir ve böylece dolaylı yoldan demir eksikliği anemisine sebebiyet verir. Bu sebeple, kanlı istifrağ veya kanlı büyük abdest görülürse, mutlaka hekime gitmek ve tahlil yaptırmak gereklidir.
Basit bir tahlil olan tam kan sayımı (hemogram) ile kansızlık durumu; detaylı demir, demir depoları ve demiri taşıyan proteinlerin seviyelerinin tahlil edilmesiyle de kişinin demir durumu kolayca tespit edilebilmektedir. Bu tahlillerde eksiklik varsa hekiminizin uygun gördüğü demir ilâcını, uygun dozda kullanmanızı tavsiye ederiz. Demir ilâçları ağızdan alınabilen tablet, şurup şeklinin yanı sıra, kas ve damar içine şırınga ile yapılan şekillerde de mevcuttur. Hangi şekilde uygulanması gerektiğine ilgili hekim karar verir. Tedavi sonrasında da yine basit kan tahlilleriyle kişinin demir durumu kontrol edilmelidir. Özellikle hamileliğin son dönemlerinde demir ihtiyacı artmaktadır; eğer eksiklik olursa, hekim kararı ile en münasip tedavi hem anne, hem bebek için oldukça önemlidir.
DEMİR NELERDE BULUNUR? NELER TÜKETMELİDİR?
Gıdâlarda bulunan demir minerali hem ve non-hem şeklinde olmak üzere iki çeşittir. Hayvan kaynaklı gıdâlarda daha çok hem şeklinde, bitki kaynaklı gıdâlarda ise non-hem şeklinde bulunmaktadır. Hem şeklinde olan demirlerin bağırsaktan emilimi daha iyi olduğu için, hiç hayvan kaynaklı gıdâ tüketmeyen vejeteryan ve veganların demir seviyelerini takip etmeleri daha da önemli olmuştur. Bunun yanı sıra bol miktarda C vitamini içeren gıdâlarla (portakal suyu, limon, lahana turşusu gibi) birlikte non-hem şeklinde olan demir içeren bitki kaynaklı gıdâların beraber tüketilmesi demirin bağırsaktan emilimini ciddî oranda artırmaktadır.6 Bu yüzden pekmeze limon, çaya limon gibi alışkanlıklar demir emilimi için faydalı olacaktır.
Evet, C vitamini demir emilimine olumlu tesir eder. Bunun tam tersine şu maddeler de demir emilimine olumsuz tesir eder:
•Mide asidini azaltan bazı ilâçlar
•Çay, kahve ve alkollü içeceklerde bulunan tanninler
•Soda gibi gazlı içeceklerde bulunan fosfatlar, kalsiyum tuzları
•Bazı mısır gevreği ve sebzelerde bulunan polifenoller
•Tahıllardaki fitatlar
Kırmızı et, karaciğer ve diğer sakatatlar; nohut, mercimek, börülce, barbunya, bezelye, beyaz fasulye gibi bakliyatlar; ıspanak, patates, kuru erik, çekirdeksiz üzüm, haşlanmış soya fasulyesi, kabak, yulaf, pekmez, bal gibi besinler demir yönünden zengindir. Kurutulmuş hurma da demir açısından oldukça zengindir. Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz’in sık sık gıdâlandığı ve hattâ orucu açmada tavsiye ettiği hurma; zengin besin içeriği, sindirimi rahatlatması yönünden batı dünyasının da dikkatini çekmektedir.7
Fark edeceğiniz üzere, demir ihtivâ eden gıdâlar, çoğunlukla et, bal, pekmez gibi yoksul mutfağında az bulunan yiyeceklerdir. Bu sebeple, yoksul ve yetersiz beslenen kardeşlerimizde demir eksikliği tablosuna çok rastlıyoruz. Nasıl kendi bedenimizi demir eksikliğinden korumak için iyi beslenmek gerekirse, din kardeşlerimizi de unutmamalı, hastalıkları ve belâları sadaka ile def etmeliyiz.
İsmail Atâ Hazretleri’nin de buyurduğu gibi;
“Güneşte gölge, soğukta kaftan, açlıkta ekmek ol.”8
Cenâb-ı Hak afiyet ve sıhhat üzere dâim eylesin!..
_______________________________________
1 https://ods.od.nih.gov/factsheets/Iron-Consumer/
2 Cherayil BJ. Iron and immunity: immunological consequences of iron deficiency and overload. Arch Immunol Ther Exp (Warsz). 2010;58(6):407-415.
3 Phipps O, Brookes MJ, Al-Hassi HO. Iron deficiency, immunology, and colorectal cancer. Nutr Rev. 2021 Jan 1;79(1):88-97.4 https://www.hurriyet.com.tr/aile/yazarlar/doc-dr-salih
-boga/kolonoskopi-ne-zaman-gereklidir-hangi-durumlarda-yapilmalidir-41607327
5 de Pontual L. Fer et prédisposition aux infections [Iron and susceptibility to infections]. Arch Pediatr. 2017 May;24(5S):5S14-5S17.
6 https://www.medicalnewstoday.com/articles/287228#foods
7 https://www.webmd.com/diet/dried-dates-are-they-good-for-you#1
8 https://www.islamveihsan.com/guneste-golge-sogukta
-kaftan-aclikta-ekmek-ol.html