شرعی قاعدەلرلە تصوف – ۲۳ –   یولڭ نزاهتی

شرعی ‏قاعدەلرلە ‏تصوف – ۲۳ –

 

‏یولڭ نزاهتی

 

دوكتور  احمد ‏حمدی ‏ییلدیریم

 

 

شاذلی مشایخندن احمد ‏زروق « ٨٩٩ / ۱٤٩٤ » حضرتلرینڭ ؛ ‏تصوفی ، اصول ‏و ‏فقه ‏قاعدەلریلە آڭلاتدیغی قواعد التصوف ‏و‏شواهد التعارف آدلی ‏اثرینڭ ترجمە ‏و شرحنە دوام ایدییورز .

 

‏اهل اولان قونوشسون .

 

‏تصوف ‏ساحەسندە اولسون ، ‏دیگر ‏ساحەلردە اولسون ؛ ‏زمان ‏زمان اورتەیە بعض ‏سوزلر ، ‏فعللر ‏و گوروشلر چیقییور . بونلر ، ‏ایلك باقیشدە ‏ترددە دوشورن ‏یاپیدە اولابیلییور .

 

• بویلە ‏سوزلری سویلەمك ‏طوغری میدر ؟

 

• بونلر قارشیسندەكی ‏طورمز ‏نە اولملیدر ؟

 

• سویلەینە ‏گورە ‏دگیشیر می ؟

 

بو موضوعلر ‏اطرافندە ‏ایكی مهم ‏قاعدە اوقویاجغز .

 

اوتوز ‏دردنجی ‏قاعدە :

 

هر هانگی بر علم دالندە قونوشان ، ( درس ویرن ، قونفرانس ویرن ) بر ‏كیمسە ؛

 

• ‏اگر او ‏علمڭ ‏فروعاتنی اصلنە إرجاع ایدەمییورسە ،

 

• ‏مسئلەلری ‏دلیللرینە طیاندیرامییور ، قایناغنی ‏فروعاتڭ ایچریسندن گوسترەمییورسە ،

 

• عقلی ‏مسئلەلری ‏نقلی ‏مسئلەلرلە باغلایامییورسە ،

 

• ‏نقلی ‏مسئلەلری ( قرآن ‏و حضرت پیغامبر علیه السلام افندیمزڭ ‏حدیثلرندن نقل ایتدكلرینی ، ‏بویوكلرڭ ‏سوزلرندن آقتاردقلرینی ) عقلاً ‏ایضاح ایدەمییور ‏و بو نقللری جوهرلرینە ، معدنلرینە نسبت ایدەمییورسە ،

 

• آڭلادیغنی ، او ‏علمیڭ اوزمانلری طرفندن اورتەیە قونولمش اولان ‏علمی قبوللرە عرض ایدەمییورسە ؛

 

او ‏زمان اونڭ بو علمدە ‏صوصمەسی قونوشمەسندن داها أولادر .

 

‏یعنی ‏تصوفدن بحث ایدەجكسڭز ؛ ‏اگر ‏تصوفڭ قونولرینی قرآن ‏و ‏سنتە طیاندیرامییورسەڭز ، انسانلرە ‏ایضاح ایدەمییورسەڭز ، قرآن ‏و ‏سنتی ‏تصوفڭ قونولری ایچریسندە اورتەیە قویامییورسەڭز ، عقلی ‏و ‏نقلی ‏مسئلەلرینی اوزلاشدیرامییورسەڭز ، آڭلاتمش اولدیغڭز قونولری قایناغنە إرجاع ایدەمییورسەڭز ‏و ‏تصوف ‏اهلینڭ ‏تصوفلە ‏ایلگیلی گوروشلرینی ‏كندی آڭلاییشڭزە بر میزان اولارق ، آڭلاییشڭزی اونلرڭ بیلگیلرینە عرض ایدەمییورسەڭز او ‏زمان صوصڭ . صوصڭ دە انسانلرڭ قفاسنی داها ‏فضلە قاریشدیرمایڭ . چونكە بر ‏مسئلەدە اوزمان ‏دیە اورتەیە چیقوب قونویی آڭلامەدن ، ‏پروبلمی چوزمەدن انسانلری یوڭلندیرمەیە چالیشمق ‏فائدەدن چوق ‏ضرر و‎یرەبیلییو‎ر .

 

چونكە ؛

 

اونڭ خطا ‏احتمالی ‏اصابت ایتمە ‏احتمالندن داها ‏فضلەدر . ( طوغریدن داها ‏فضلە ‏یاڭلیشه ‏یاقیندر . ) اونڭ ‏یاڭلیشه دوشورمەسی ، ‏هدایتە ‏وسیلە اولمەسینڭ أوڭنە گچمشدر .

 

بویلە بر ‏كیشی ؛ ‏یاریم ‏خواجە ‏دیندن ‏ایدر . سوزینڭ بر مثالی اولور . بیلمەدن قونوشان ‏كیمسە ؛ انسانلری ‏طوغری ‏یرینە ‏یاڭلیشه ، ‏هدایت ‏یرینە ‏صاپیقلغە ‏سوق ‏ایدر .

 

بویلە برینڭ ‏صوصمەسی ‏خیرلی اولور ، دینیلدی دە ؛ ‏فقط ‏هیچ بر ‏شئ نقل ایتمەیەجك می ؟

 

آنجق ؛

 

‏وهم ‏اویاندیرمقدن ‏و ‏مبهملكدن بری / اوزاق بر ‏سوزی ‏نقل ایتمكلە یتینملیدر .

 

چترەفیللی اولمایان ‏و ‏یانلیش آڭلاشیلمە ‏احتمالی بولونمایان ‏سوزلری نقل ایدەبیلیر .

 

نتەكیم ‏حدیث ‏شریفدە ‏شویلە بویورولمشدر :

 

 ‏نیجە ‏فقه طاشییان ‏كیمسە ‏واردر ‏كە ، ‏كندیسی ‏فقیه دگلدر . 

 

مؤلفڭ بر قسمنی آلدیغی ‏حدیث ‏شریفڭ ‏تمامی ‏شویلەدر :

 

بندن بر ‏حدیث ایشیتوب ‏ازبرلەین ‏و باشقەسنە اولاشدیران ‏كیمسەنڭ ‏الله ‏یوزنی آغارتسين .

 

‏نیجە ‏فقه طاشییان ‏كیمسە ‏واردر ‏كە ، ‏كندیسی ‏فقیه دگلدر . ‏نیجە ‏فقه ‏طاشییجیلری ‏واردر ‏كە ؛ ‏كندیلرندن داها ‏ایی بیلن ، داها ‏فقیه اولان انسانلرە اونی آقتاریرلر.  ( احمد ، ٣٥، ٤٦٧ )

 

‏نیجە ‏تبلیغ ایدن ‏كیمسە ، ‏كندیسندن داها آڭلاییشلی اولانە نقل ایدر . ( ‏بخاری ، ‏فتن ، ٨ )

 

‏صحابۂ كرام ، افندیمزدن ‏حدیثلری نقل ایتدیلر . ‏صوڭرە ‏تابعین ‏و تبعۀ ‏تابعین نسللری گلدی . حديث ‏روایتی بر ‏اوزمانلق آلانی ‏حالینی آلدی . بو ‏روایتلرە ، ‏حدیثجیلرڭ ‏غیرتیلە اولاشان ‏فقها ؛ اونلری ألە آلدی ، ‏قاعدەلشدیردی ‏و ‏دیوآسا بر ‏فقه ‏كلیاتی اورتەیە چیقدی .

 

بناءً علیه بر ‏كیشی ؛ ‏سادەجە نقل یاپییورسە ‏و بو نقل دە ‏یاڭلیش آڭلاشیلمەلرە ‏محل ویرمەیەجكسە مقبولدر .

 

اونلرڭ نقللری قبول ایدیلیر . او نقللە علاقەلی دگرلندیرمەلری قبول ایدیلمز .

 

‏احتصاص ‏صاحبی ‏فقهانڭ ‏ایسە هم ‏نقلی هم دە اونڭلە علاقەلی دگرلندیرمەلری قبول ایدیلیر .

 

متعاقب ‏قاعدەدە امام ‏زروق ، بو نقللردە قارشیلاشیلان ‏پروبلملرە ‏تماس ایتمكدەدر :

 

تأویل ‏و رد آراسندە .

 

اوتوز بشنجی ‏قاعدە :

 

فروعه عائد ( ‏تالی ) ‏مسئلەلر ، اصل ( ‏دلیل ) ‏و ‏قاعدەسیلە اعتبارە / دقتە آلینیر ، دگرلندیریلیر ؛

 

• ‏اگر اصله ( كتاب ‏و ‏سنتە ) اویویورسە ، قبول ایدیلیر .

 

• ‏اگر اویمییورسە ( كتاب ‏و ‏سنتە ‏ویا آپ‌ آچیق عقلی ‏حقیقتلرە موافق دگلسە ) باقیلیر ؛

 

اگر ‏اهلیتی ‏وارسە ( بو قونولری قونوشمە ‏یتكیسی اولوب دە ‏یاڭلیش یاپمشسە ) بو گوروش ‏كندیسنە ‏إعادە ایدیلیر / رد ایدیلیر .

 

اگر بو ‏سوز قبول ایدیلەجكسە تأویل ایدیلیر . ‏ویا ؛

 

علم ‏و ‏دیندارلق باقیمندن كامل بر ‏مرتبەسی ‏وارسە ، اونڭ نامنە او ‏سوز مسلَّم قبول ایدیلیر .

 

بر ‏مسئلەیی اورتەیە آتان ‏كیمسە ؛ كتاب ‏و ‏سنتدن ‏دلیل گتیرەمییورسە ، إدعاسنی قبول ایتمەیز . آدام دییور ‏كە :

 

– بو ، بویلەدر .

 

– دليلى ‏وار می ؟

 

–يوق ، آما ‏بویوكلردن بز بویلە گوردك !

 

– قارداشم كتاب ‏و ‏سنت ، ‏بویوكلرڭ بیوگیدر . كتاب ‏و ‏سنتدن قایناغی ‏وار می ؟

 

گچدیگمز ‏مادەلردە ، امام شبلینڭ ؛ « مالڭ ‏تمامنی انفاق ‏ایتمك ‏لازم . » ‏شكلیندەكی گوروشی ، حضرت أبوبكرڭ انفاقیلە ‏تمللندیردیگنی ، بر اصله باغلادیغنی اوقومشدق . ‏یعنی ‏ظاهرًا بر اصله استناد ایتمییور ‏گبی گورونسە دە ، متخصص بر ‏كیشی اونڭ ‏تملینی گوسترەبیلییور .

 

بر ‏كیمسە اجتهاد ‏اهلی اولدیغی حالدە ‏یاڭلیش یاپابیلیر . بو طورومدە ‏ایكی ‏ثواب ‏یرینە بر ‏ثواب آلاجقدر . اما ‏یاڭلیشى ‏یاڭلیشدر ‏و ‏كندیسنە ‏إعادە اولونور . « اجتهاد ‏اهلیتی ‏وار » ‏دیە ، هر شیئنی ؛ ‏یاڭلیش می ‏طوغری می باقمەدن قبول ایتمییورز . ‏شاید ‏یاڭلیش اولدیغنی آڭلارسەق او ‏زمان ‏كندینە ؛ « قصورە باقمە ، بونی قبول ایتمەیز . » دییورز . ‏شاید تأویل قبول ایدەجك بر ‏طرزدە ‏ایسە ، او ‏زمان تأویل ایتمە جهتنە ‏گیدرز .

 

بونڭ ‏گبی ؛ نقل ایدیلن ‏سوز ، بر معنا بویوگنە عائد اولدیغندە اونی رد ایدوب آتمایز . امكان ‏وارسە شرعی بر ‏اساسە ‏اویغون شكلدە تأویل ایدرز . « بورادە ‏شونی قصد ایتمش اولملی . » ‏دیرز . ‏یوقسە ، او ‏زمان قبول ایتمەیز .

 

مثلا ؛

 

‏وحدت ‏وجود بحثندە سویلەنن بر چوق ‏سوز ، یازیلمش بر چوق شعر ، ‏وحدت شهود منطقی ‏ایلە تأویل ایدیلیر . ‏یعنی ‏اشیانڭ ‏حقیقتی ‏ثابتدر ، ‏فقط او ‏كیشی ‏تأثیری آلتندە قالدیغی معنوی حال ‏و مقام ‏ایجابی ، ‏هپسینی ‏یوق ‏صایییور . بز دە هر ‏شئ ‏اللهڭ ‏صفتلرینڭ ‏تجلیلری اولدیغی ‏ایچون ؛ « بویلە قبول ایدیلەبیلیر . » دیەبیلییورز . هر ‏شئ او . دیسە بیلە ؛ هر ‏شئ اوندن . ‏دیمك ایستەدی دییورز . « فانی»‏یی « ‏غیر موجود » صایدی دییورز .

 

بعضاً تأویل دە ایدیلەمەین بر ‏سوز ‏وار . ‏فقط اونی سویلەین ‏كیشی ، علم ‏و ‏دیانت آچیسندن ‏رتبەسی كامل بر عالِم ، بر عارف ‏ذات . بویلە طوروملردە تأویل ایتمەیز . بویلە ‏ذاتلرە مخصوص اولمق ‏أوزرە ؛ حضرتڭ بر بیلدیگی ‏واردر . ‏دیر ، بیراقیرز .

 

چونكە بزە ‏أورنك ‏تشكیل ایدەجك اولان قرآن ‏كریمدر ، ‏سنت ‏سنیەدر ‏و اورادن بسلەنن استدلاللردر . ‏اگر قرآن ‏و ‏سنتە طوغریدن ‏ویا ‏طولایلی طیانمییورسە ، بر بویوگمز دە بر ‏شئ یاپمش اولسە ؛

 

– ‏تمام ، اونڭ ‏واردر بر بیلدیگی . او كتاب ‏و ‏سنتە بر شكلدە طیانديرابيلمشدر . ‏دیرز .

 

‏صوڭرە بویلە بر طورومڭ اورتەیە چیقمەسی ، او اصلڭ ( او ‏علمڭ ، او ساحەنڭ ) ‏كندیسنە ‏ضرر ویرمز .

 

‏فلان ‏طریقتدە ‏فلان مرید ‏یاڭلیش بر ‏ایش یاپدی . بو بوزوقلق اونڭ ‏طریقتنە ، ‏بتون ‏تصوف ‏یولنە مال ایدیلمز .

 

زيرا ‏فاسدڭ ‏فسادی ( ‏یانلیش یاپانڭ ‏یانلی ) ‏كندیسنە دونر . ‏صالح بر ‏كیمسەنڭ اییلگينە بر ‏ضرر گتیرمز .

 

‏ایكی آرقداش بر یولجیلغە چیقمش . آرقداشی ‏خیرسزلق یاپمش . بو اونڭ ‏صوچیدر . ‏دیگرینی طوغریدن ‏صوچلی ‏حالە گتیرمز .

 

‏طبقی بونڭ ‏گبی ‏اهل ‏تصوفدن برینڭ ‏یاڭلیشى ، ‏كندیسنی باغلار . اونڭ ‏یاڭلیشى ‏تصوفە مال ایدیلمز . هر إعمالاتدە ، چوروك ‏و ‏دفولی ‏أورونلر اورتەیە چیقابیلیر .

 

متصوفلرڭ غلاتى ، كلام ‏ساحەسندەكی ‏اهل ‏اهوا ‏و ‏فقهجی گورونوملی مجروح ‏كیشیلر ‏گبیدر .

 

‏تصوفدە ‏زمان ‏زمان ؛ « غلات » ‏یعنی غلوه ، آشیریلغە دوشن ، ‏پوصولەیی شاشیران ‏كیمسەلر ‏ظهور ایتمشدر .

 

• مرشد گوردیگی كیشییی ‏فرط محبتلە ، حاشا ‏پیغمبر ، حتی ‏اللهڭ حلول ایتدیگی بر ‏وارلق صایان ، ‏شریعتی ‏كندیسندن قالدیریلمش عد ایدن ، ‏تستُّری رد ایدن وسائره بونلر ‏شریعت دائرەسندن چیقمشدر .

 

كلام ‏و عقائد ‏ساحەسندە دە ‏اهل ‏سنت ‏طیشی ‏فكر ‏و دوشونجەلرە قاپیلان ‏فرقەلر ‏ظهور ایتمشدر . بونلرە ‏طوپلیجە ‏اهل ‏اهوا / ‏عندی ‏و ‏نفسانی گوروشلرینە قاپیلان ‏كیمسەلر دینمشدر . مثال ‏ویرەجك اولورسەق ؛

 

• جبریە ( ‏قولڭ ‏كندی ‏فعللرندەكی ‏إرادە ‏و ‏كسبینی رد ایدن ) ،

 

• قدریە ( ‏قدری رد ایدن ، ‏قولڭ ‏كندی ‏فعلینی یاراتدیغنی إدعا ایدن ) ،

 

• ‏مشبهە ( ‏اللهی ‏صوڭرەدن یاراتیلمشلرە بڭزتن ) ،

 

• مجسمە ( ‏اللهی بو كائناتدە گوردكلریمز ‏گبی بر جسم ‏شكلیندە ‏تصور ایدن ) ،

 

• خارجیلر ) گنا هكار مؤمنى ‏تكفیر ایدوب ‏قانینی حلال صایان ( و داها بر چوق باطل ‏فرقە ‏و غروب ‏واردر .

 

بو باطل ‏فرقەلرڭ ‏و غروبلرڭ وارلغی ، ‏صحیح عقائدە بر ‏ضرر گتیرمز . عین شكلدە ‏تصوف ‏اهلی ایچریسندەكی ‏صاپقین غروبلر دە ؛ ‏تصوفڭ اصلنە ، ‏طوغریسنە ، ‏صالح اولاننە ‏ضرر ویرمز .

 

‏فقها آراسندە دە ‏پروبلملی ‏و ‏تملسز ‏فتوالر ویرن ، مادی ‏ویا ‏سیاسی منفعتی ‏ایچون دینی حكملری اسنتمەیە قالقان ، ‏مفتیء ماجن دیدیگمز ‏ضعیف قراقترلی ‏كیشیلر ‏ظهور ایتمشدر .

 

مثلا خلافتڭ إلغاسی ‏ایچون مجلس ‏كرسیسندە نطق چكن ‏سید بك ، مشهور علمادن برییدی . اصول ‏فقه ‏ساحەسندە ‏قیمتلی بر ‏اثر ‏یازمشدی . ‏فقط ‏سیاستدە ‏بویوك بر ‏یاڭلیش یاپدی ‏دیە اونڭ ‏یاڭلیشى ‏بتون ‏فقهایە ، ‏بتون ‏فقه ‏علمینە مال ایدیلیر می ؟ ایدیلمز .

 

( ‏یاڭلیش سویلەینلرڭ ) ‏سوزلری رد ایدیلیر . اونلرڭ ‏فعللرندن اوزاق طورولور . ( ‏أورنك آلینماز . ) ‏كندیلرینی نسبت ایتدكلری حق ‏و ‏طوغری اولان مذهب ، ( مشرب ، ‏اقول ) اونلرڭ وارلغی سببیلە رد ایدیلمز . ‏الله ، ‏اڭ ‏ایی بیلندر .

 

‏یاڭلیش ‏سوز ‏و طاورانیشلرە ‏صاحب بر طاقیم ‏كیمسەلر ، ‏كندیلرینی ‏اهل ‏سنت گورییور ‏دیە ؛ او ‏زمان بز ‏اهل ‏سنتدن چیقدق . دینیلمز .

 

‏فعللری دینلە ، ‏شریعتلە باغداشمادیغی حالدە ؛ بز دە ‏صوفییز ، ‏اهل ‏تصوفز . ‏دیە اورتەیە چیقان ‏كیشیلرە ‏قیزوب ؛ بونلر ‏صوفییسە بن ‏صوفی دگلم . ‏ویا ؛ ‏اهل ‏تصوف دگلم . ‏دیمك ، بر ‏پیرە ‏ایچون ‏یورغان ‏یاقمق مثالینە بڭزر . ‏سوزلری رد اولونور ، یاپدقلری قبول گورمز . هركس ، ‏كندی ‏صوچیلە یارغیلانیر .

 

‏شویلە اعتراض ایدیلەبیلیر :

 

– بو بوزوق آداملر ، او طوپلیلغڭ ایچریسندە گورونییور ؟

 

– گورونەبیلیر . بر ‏قطرە نجاستڭ ، ‏قوجە بر ‏دریایی كیرلتمەسی امكان ‏و احتمال داخلیندە دگلدر . بناءً علیه ‏یاڭلیش ، ‏یاڭلیش یاپانی باغلار ، ‏دیگرلرینی باغلاماز .

 

مؤلفمز ؛ ‏تصوف عالَمندە چیقدیغی ‏گبی ، كلام ‏و ‏فقه ‏ساحەسندە دە چوروك المالرڭ ‏ظهور ایتدیگینی ‏أورنك ‏ویردی . عین خصوص ، ‏دیگر ‏ساحەلردن دە أورنكلندیریلەبیلیر . رشوت آلان بر حاكم ، ‏بتون حقوق جامعەسنی ‏قرەلامایە ‏سبب ‏تشكیل ایتمەملیدر . ‏یولسزلق یاپان بر ‏سیاستجی ، ‏بتون ‏سیاستی لكەلەمەیە بهانە ایدیلمەملیدر . ‏مسئلە آچیقدر .

 

ربمز ، ‏سوزی دیڭلەیوب ‏اڭ گوزلنە اویانلردن أیلەسین . آمين .

Şer‘î Kaidelerle Tasavvuf -23- YOLUN NEZÂHETİ