شرعی قاعدەلرلە تصوف – ۲۳ – یولڭ نزاهتی
شرعی قاعدەلرلە تصوف – ۲۳ –
یولڭ نزاهتی
دوكتور احمد حمدی ییلدیریم
شاذلی مشایخندن احمد زروق « ٨٩٩ / ۱٤٩٤ » حضرتلرینڭ ؛ تصوفی ، اصول و فقه قاعدەلریلە آڭلاتدیغی قواعد التصوف وشواهد التعارف آدلی اثرینڭ ترجمە و شرحنە دوام ایدییورز .
اهل اولان قونوشسون .
تصوف ساحەسندە اولسون ، دیگر ساحەلردە اولسون ؛ زمان زمان اورتەیە بعض سوزلر ، فعللر و گوروشلر چیقییور . بونلر ، ایلك باقیشدە ترددە دوشورن یاپیدە اولابیلییور .
• بویلە سوزلری سویلەمك طوغری میدر ؟
• بونلر قارشیسندەكی طورمز نە اولملیدر ؟
• سویلەینە گورە دگیشیر می ؟
بو موضوعلر اطرافندە ایكی مهم قاعدە اوقویاجغز .
اوتوز دردنجی قاعدە :
هر هانگی بر علم دالندە قونوشان ، ( درس ویرن ، قونفرانس ویرن ) بر كیمسە ؛
• اگر او علمڭ فروعاتنی اصلنە إرجاع ایدەمییورسە ،
• مسئلەلری دلیللرینە طیاندیرامییور ، قایناغنی فروعاتڭ ایچریسندن گوسترەمییورسە ،
• عقلی مسئلەلری نقلی مسئلەلرلە باغلایامییورسە ،
• نقلی مسئلەلری ( قرآن و حضرت پیغامبر علیه السلام افندیمزڭ حدیثلرندن نقل ایتدكلرینی ، بویوكلرڭ سوزلرندن آقتاردقلرینی ) عقلاً ایضاح ایدەمییور و بو نقللری جوهرلرینە ، معدنلرینە نسبت ایدەمییورسە ،
• آڭلادیغنی ، او علمیڭ اوزمانلری طرفندن اورتەیە قونولمش اولان علمی قبوللرە عرض ایدەمییورسە ؛
او زمان اونڭ بو علمدە صوصمەسی قونوشمەسندن داها أولادر .
یعنی تصوفدن بحث ایدەجكسڭز ؛ اگر تصوفڭ قونولرینی قرآن و سنتە طیاندیرامییورسەڭز ، انسانلرە ایضاح ایدەمییورسەڭز ، قرآن و سنتی تصوفڭ قونولری ایچریسندە اورتەیە قویامییورسەڭز ، عقلی و نقلی مسئلەلرینی اوزلاشدیرامییورسەڭز ، آڭلاتمش اولدیغڭز قونولری قایناغنە إرجاع ایدەمییورسەڭز و تصوف اهلینڭ تصوفلە ایلگیلی گوروشلرینی كندی آڭلاییشڭزە بر میزان اولارق ، آڭلاییشڭزی اونلرڭ بیلگیلرینە عرض ایدەمییورسەڭز او زمان صوصڭ . صوصڭ دە انسانلرڭ قفاسنی داها فضلە قاریشدیرمایڭ . چونكە بر مسئلەدە اوزمان دیە اورتەیە چیقوب قونویی آڭلامەدن ، پروبلمی چوزمەدن انسانلری یوڭلندیرمەیە چالیشمق فائدەدن چوق ضرر ویرەبیلییور .
چونكە ؛
اونڭ خطا احتمالی اصابت ایتمە احتمالندن داها فضلەدر . ( طوغریدن داها فضلە یاڭلیشه یاقیندر . ) اونڭ یاڭلیشه دوشورمەسی ، هدایتە وسیلە اولمەسینڭ أوڭنە گچمشدر .
بویلە بر كیشی ؛ یاریم خواجە دیندن ایدر . سوزینڭ بر مثالی اولور . بیلمەدن قونوشان كیمسە ؛ انسانلری طوغری یرینە یاڭلیشه ، هدایت یرینە صاپیقلغە سوق ایدر .
بویلە برینڭ صوصمەسی خیرلی اولور ، دینیلدی دە ؛ فقط هیچ بر شئ نقل ایتمەیەجك می ؟
آنجق ؛
وهم اویاندیرمقدن و مبهملكدن بری / اوزاق بر سوزی نقل ایتمكلە یتینملیدر .
چترەفیللی اولمایان و یانلیش آڭلاشیلمە احتمالی بولونمایان سوزلری نقل ایدەبیلیر .
نتەكیم حدیث شریفدە شویلە بویورولمشدر :
نیجە فقه طاشییان كیمسە واردر كە ، كندیسی فقیه دگلدر .
مؤلفڭ بر قسمنی آلدیغی حدیث شریفڭ تمامی شویلەدر :
بندن بر حدیث ایشیتوب ازبرلەین و باشقەسنە اولاشدیران كیمسەنڭ الله یوزنی آغارتسين .
نیجە فقه طاشییان كیمسە واردر كە ، كندیسی فقیه دگلدر . نیجە فقه طاشییجیلری واردر كە ؛ كندیلرندن داها ایی بیلن ، داها فقیه اولان انسانلرە اونی آقتاریرلر. ( احمد ، ٣٥، ٤٦٧ )
نیجە تبلیغ ایدن كیمسە ، كندیسندن داها آڭلاییشلی اولانە نقل ایدر . ( بخاری ، فتن ، ٨ )
صحابۂ كرام ، افندیمزدن حدیثلری نقل ایتدیلر . صوڭرە تابعین و تبعۀ تابعین نسللری گلدی . حديث روایتی بر اوزمانلق آلانی حالینی آلدی . بو روایتلرە ، حدیثجیلرڭ غیرتیلە اولاشان فقها ؛ اونلری ألە آلدی ، قاعدەلشدیردی و دیوآسا بر فقه كلیاتی اورتەیە چیقدی .
بناءً علیه بر كیشی ؛ سادەجە نقل یاپییورسە و بو نقل دە یاڭلیش آڭلاشیلمەلرە محل ویرمەیەجكسە مقبولدر .
اونلرڭ نقللری قبول ایدیلیر . او نقللە علاقەلی دگرلندیرمەلری قبول ایدیلمز .
احتصاص صاحبی فقهانڭ ایسە هم نقلی هم دە اونڭلە علاقەلی دگرلندیرمەلری قبول ایدیلیر .
متعاقب قاعدەدە امام زروق ، بو نقللردە قارشیلاشیلان پروبلملرە تماس ایتمكدەدر :
تأویل و رد آراسندە .
اوتوز بشنجی قاعدە :
فروعه عائد ( تالی ) مسئلەلر ، اصل ( دلیل ) و قاعدەسیلە اعتبارە / دقتە آلینیر ، دگرلندیریلیر ؛
• اگر اصله ( كتاب و سنتە ) اویویورسە ، قبول ایدیلیر .
• اگر اویمییورسە ( كتاب و سنتە ویا آپ آچیق عقلی حقیقتلرە موافق دگلسە ) باقیلیر ؛
اگر اهلیتی وارسە ( بو قونولری قونوشمە یتكیسی اولوب دە یاڭلیش یاپمشسە ) بو گوروش كندیسنە إعادە ایدیلیر / رد ایدیلیر .
اگر بو سوز قبول ایدیلەجكسە تأویل ایدیلیر . ویا ؛
علم و دیندارلق باقیمندن كامل بر مرتبەسی وارسە ، اونڭ نامنە او سوز مسلَّم قبول ایدیلیر .
بر مسئلەیی اورتەیە آتان كیمسە ؛ كتاب و سنتدن دلیل گتیرەمییورسە ، إدعاسنی قبول ایتمەیز . آدام دییور كە :
– بو ، بویلەدر .
– دليلى وار می ؟
–يوق ، آما بویوكلردن بز بویلە گوردك !
– قارداشم كتاب و سنت ، بویوكلرڭ بیوگیدر . كتاب و سنتدن قایناغی وار می ؟
گچدیگمز مادەلردە ، امام شبلینڭ ؛ « مالڭ تمامنی انفاق ایتمك لازم . » شكلیندەكی گوروشی ، حضرت أبوبكرڭ انفاقیلە تمللندیردیگنی ، بر اصله باغلادیغنی اوقومشدق . یعنی ظاهرًا بر اصله استناد ایتمییور گبی گورونسە دە ، متخصص بر كیشی اونڭ تملینی گوسترەبیلییور .
بر كیمسە اجتهاد اهلی اولدیغی حالدە یاڭلیش یاپابیلیر . بو طورومدە ایكی ثواب یرینە بر ثواب آلاجقدر . اما یاڭلیشى یاڭلیشدر و كندیسنە إعادە اولونور . « اجتهاد اهلیتی وار » دیە ، هر شیئنی ؛ یاڭلیش می طوغری می باقمەدن قبول ایتمییورز . شاید یاڭلیش اولدیغنی آڭلارسەق او زمان كندینە ؛ « قصورە باقمە ، بونی قبول ایتمەیز . » دییورز . شاید تأویل قبول ایدەجك بر طرزدە ایسە ، او زمان تأویل ایتمە جهتنە گیدرز .
بونڭ گبی ؛ نقل ایدیلن سوز ، بر معنا بویوگنە عائد اولدیغندە اونی رد ایدوب آتمایز . امكان وارسە شرعی بر اساسە اویغون شكلدە تأویل ایدرز . « بورادە شونی قصد ایتمش اولملی . » دیرز . یوقسە ، او زمان قبول ایتمەیز .
مثلا ؛
وحدت وجود بحثندە سویلەنن بر چوق سوز ، یازیلمش بر چوق شعر ، وحدت شهود منطقی ایلە تأویل ایدیلیر . یعنی اشیانڭ حقیقتی ثابتدر ، فقط او كیشی تأثیری آلتندە قالدیغی معنوی حال و مقام ایجابی ، هپسینی یوق صایییور . بز دە هر شئ اللهڭ صفتلرینڭ تجلیلری اولدیغی ایچون ؛ « بویلە قبول ایدیلەبیلیر . » دیەبیلییورز . هر شئ او . دیسە بیلە ؛ هر شئ اوندن . دیمك ایستەدی دییورز . « فانی»یی « غیر موجود » صایدی دییورز .
بعضاً تأویل دە ایدیلەمەین بر سوز وار . فقط اونی سویلەین كیشی ، علم و دیانت آچیسندن رتبەسی كامل بر عالِم ، بر عارف ذات . بویلە طوروملردە تأویل ایتمەیز . بویلە ذاتلرە مخصوص اولمق أوزرە ؛ حضرتڭ بر بیلدیگی واردر . دیر ، بیراقیرز .
چونكە بزە أورنك تشكیل ایدەجك اولان قرآن كریمدر ، سنت سنیەدر و اورادن بسلەنن استدلاللردر . اگر قرآن و سنتە طوغریدن ویا طولایلی طیانمییورسە ، بر بویوگمز دە بر شئ یاپمش اولسە ؛
– تمام ، اونڭ واردر بر بیلدیگی . او كتاب و سنتە بر شكلدە طیانديرابيلمشدر . دیرز .
صوڭرە بویلە بر طورومڭ اورتەیە چیقمەسی ، او اصلڭ ( او علمڭ ، او ساحەنڭ ) كندیسنە ضرر ویرمز .
فلان طریقتدە فلان مرید یاڭلیش بر ایش یاپدی . بو بوزوقلق اونڭ طریقتنە ، بتون تصوف یولنە مال ایدیلمز .
زيرا فاسدڭ فسادی ( یانلیش یاپانڭ یانلی ) كندیسنە دونر . صالح بر كیمسەنڭ اییلگينە بر ضرر گتیرمز .
ایكی آرقداش بر یولجیلغە چیقمش . آرقداشی خیرسزلق یاپمش . بو اونڭ صوچیدر . دیگرینی طوغریدن صوچلی حالە گتیرمز .
طبقی بونڭ گبی اهل تصوفدن برینڭ یاڭلیشى ، كندیسنی باغلار . اونڭ یاڭلیشى تصوفە مال ایدیلمز . هر إعمالاتدە ، چوروك و دفولی أورونلر اورتەیە چیقابیلیر .
متصوفلرڭ غلاتى ، كلام ساحەسندەكی اهل اهوا و فقهجی گورونوملی مجروح كیشیلر گبیدر .
تصوفدە زمان زمان ؛ « غلات » یعنی غلوه ، آشیریلغە دوشن ، پوصولەیی شاشیران كیمسەلر ظهور ایتمشدر .
• مرشد گوردیگی كیشییی فرط محبتلە ، حاشا پیغمبر ، حتی اللهڭ حلول ایتدیگی بر وارلق صایان ، شریعتی كندیسندن قالدیریلمش عد ایدن ، تستُّری رد ایدن وسائره بونلر شریعت دائرەسندن چیقمشدر .
كلام و عقائد ساحەسندە دە اهل سنت طیشی فكر و دوشونجەلرە قاپیلان فرقەلر ظهور ایتمشدر . بونلرە طوپلیجە اهل اهوا / عندی و نفسانی گوروشلرینە قاپیلان كیمسەلر دینمشدر . مثال ویرەجك اولورسەق ؛
• جبریە ( قولڭ كندی فعللرندەكی إرادە و كسبینی رد ایدن ) ،
• قدریە ( قدری رد ایدن ، قولڭ كندی فعلینی یاراتدیغنی إدعا ایدن ) ،
• مشبهە ( اللهی صوڭرەدن یاراتیلمشلرە بڭزتن ) ،
• مجسمە ( اللهی بو كائناتدە گوردكلریمز گبی بر جسم شكلیندە تصور ایدن ) ،
• خارجیلر ) گنا هكار مؤمنى تكفیر ایدوب قانینی حلال صایان ( و داها بر چوق باطل فرقە و غروب واردر .
بو باطل فرقەلرڭ و غروبلرڭ وارلغی ، صحیح عقائدە بر ضرر گتیرمز . عین شكلدە تصوف اهلی ایچریسندەكی صاپقین غروبلر دە ؛ تصوفڭ اصلنە ، طوغریسنە ، صالح اولاننە ضرر ویرمز .
فقها آراسندە دە پروبلملی و تملسز فتوالر ویرن ، مادی ویا سیاسی منفعتی ایچون دینی حكملری اسنتمەیە قالقان ، مفتیء ماجن دیدیگمز ضعیف قراقترلی كیشیلر ظهور ایتمشدر .
مثلا خلافتڭ إلغاسی ایچون مجلس كرسیسندە نطق چكن سید بك ، مشهور علمادن برییدی . اصول فقه ساحەسندە قیمتلی بر اثر یازمشدی . فقط سیاستدە بویوك بر یاڭلیش یاپدی دیە اونڭ یاڭلیشى بتون فقهایە ، بتون فقه علمینە مال ایدیلیر می ؟ ایدیلمز .
( یاڭلیش سویلەینلرڭ ) سوزلری رد ایدیلیر . اونلرڭ فعللرندن اوزاق طورولور . ( أورنك آلینماز . ) كندیلرینی نسبت ایتدكلری حق و طوغری اولان مذهب ، ( مشرب ، اقول ) اونلرڭ وارلغی سببیلە رد ایدیلمز . الله ، اڭ ایی بیلندر .
یاڭلیش سوز و طاورانیشلرە صاحب بر طاقیم كیمسەلر ، كندیلرینی اهل سنت گورییور دیە ؛ او زمان بز اهل سنتدن چیقدق . دینیلمز .
فعللری دینلە ، شریعتلە باغداشمادیغی حالدە ؛ بز دە صوفییز ، اهل تصوفز . دیە اورتەیە چیقان كیشیلرە قیزوب ؛ بونلر صوفییسە بن صوفی دگلم . ویا ؛ اهل تصوف دگلم . دیمك ، بر پیرە ایچون یورغان یاقمق مثالینە بڭزر . سوزلری رد اولونور ، یاپدقلری قبول گورمز . هركس ، كندی صوچیلە یارغیلانیر .
شویلە اعتراض ایدیلەبیلیر :
– بو بوزوق آداملر ، او طوپلیلغڭ ایچریسندە گورونییور ؟
– گورونەبیلیر . بر قطرە نجاستڭ ، قوجە بر دریایی كیرلتمەسی امكان و احتمال داخلیندە دگلدر . بناءً علیه یاڭلیش ، یاڭلیش یاپانی باغلار ، دیگرلرینی باغلاماز .
مؤلفمز ؛ تصوف عالَمندە چیقدیغی گبی ، كلام و فقه ساحەسندە دە چوروك المالرڭ ظهور ایتدیگینی أورنك ویردی . عین خصوص ، دیگر ساحەلردن دە أورنكلندیریلەبیلیر . رشوت آلان بر حاكم ، بتون حقوق جامعەسنی قرەلامایە سبب تشكیل ایتمەملیدر . یولسزلق یاپان بر سیاستجی ، بتون سیاستی لكەلەمەیە بهانە ایدیلمەملیدر . مسئلە آچیقدر .
ربمز ، سوزی دیڭلەیوب اڭ گوزلنە اویانلردن أیلەسین . آمين .
Şer‘î Kaidelerle Tasavvuf -23- YOLUN NEZÂHETİ