PERTEVNİYAL SULTAN VE AKSARAY VÂLİDE CAMİİ
Can ALPGÜVENÇ alpguvenc@gmail.com
1810-11 yıllarında doğduğu tahmin edilen Pertevniyal Vâlide Sultan, Çerkez kabîlelerinden birine mensuptu. Sultan II. Mahmud’un kız kardeşi Esmâ Sultan tarafından esir pazarından satın alınıp yetiştirilerek Harem-i Hümâyun’a takdim olundu. Güzelliği ve zekâsıyla kısa zamanda herkesin dikkatini üzerine çekerek, II. Mahmud’un gözdeleri arasına girmeyi başardı (1826). 8 Şubat 1830’da sultanın; Pertevniyal Vâlide Sultan’dan, Abdülaziz adı verilen ikinci şehzadesi dünyaya geldi. Bunun üzerine beşinci kadın efendiliğe yükselen Pertevniyal Sultan; Sultan II. Mahmud’un acı dolu saltanatının ardından, âhirete göçmesi üzerine 29 yaşında iken dul kaldı. Osmanlı tahtına Bezm-i Âlem Vâlide Sultan’ın oğlu Sultan Abdülmecid geçti. 17 yaşındaki yeni hükümdar zayıf bünyeli, hassas ruhlu bir gençti. O da babası gibi, yakalandığı ince hastalıktan kurtulamayarak henüz 39 yaşında iken hayata vedâ etti.
ALLAH, VÜKELÂ ELİNE BIRAKMASIN!
Osmanlı tahtına 32 yaşındaki Sultan Abdülaziz geçti. Yeni hükümdar itinalı bir tahsil görmüştü, edebî ve millî kültürü çok genişti. Akıllı, tedbirli, şefkatli, cömert ve son derece dînine bağlı bir hanım olan Pertevniyal Sultan, oğlunun saltanatıyla birlikte 51 yaşında «Vâlide Sultan» oldu. Bu tarihten itibaren yazdığı mektuplara, «İsmetlü Vâlide Sultan» ya da «Mehd-i Ulyâ-yı Saltanat» diye imza koymaya başlamıştı. Oğlu Sultan Abdülaziz’den «Şevketlü Nûr-i Aynım, Aslanım Hazretleri» diye söz ediyordu. Oğlunun cülûsu sırasında, kethüdası Tahir Paşazâde Hüseyin Hasib Bey vasıtasıyla Fuad Paşa’ya;
“Oğlumda istîdat ve gayret vardır. Ancak yeni cülûs etmekle, umûr-ı devlete lâyıkı ile vâkıf değildir. Kendisine tevdî ederim, onu hâlleri malûm olan vükelânın ellerine bırakmasın. Devlet ve milletin menâfiine hizmet edebilecek cihetlere sevk etsin!” diyerek gönderdiği haber, onun zeki ve akıllı bir kadın olduğunu göstermektedir.1
ŞEHRİN İŞLEK YERİNE CAMİ!
Osmanlı saray hanımlarının en takdire şâyan tarafları pek çok hayır eseri yaptırmış olmalarıdır. Pertevniyal Vâlide Sultan da, çok sayıda hayır eseri yaptırmıştır ki; bunların başında Aksaray’daki Vâlide Sultan Camii, sıbyan mektebi, türbesi ve sebili gelmektedir.
Vâlide Sultan; 1871 yılında şehrin en işlek yerinde, çok beğendiği Ortaköy Camii’nin üslûbunda bir külliye yaptırmayı arzu etmiş, bu hayırlı teşebbüs için Aksaray’da Kâtip Çelebi adıyla anılan eski ve harap bir mescidin2 bulunduğu yer uygun görülmüştü. Gereken istimlâk yapılarak külliyenin inşasına hemen başlandı. Caminin mimarı İtalyan Montani idi. Külliye; cami, çeşme, muvakkithane, kütüphane ve sıbyan mektebinden meydana geliyordu. Caminin temeli; devlet ileri gelenlerinin, din âlimlerinin ve halkın katılımıyla düzenlenen büyük bir törenle atıldı. Pertevniyal Sultan; temel atma törenini, meydanı gören ahşap bir evin penceresinden takip etti.
***
Caminin üslûbu; Çırağan Sarayı’nda olduğu gibi Gotik tarzından Hint mimarîsine kadar, Türk mimarî üslûbu da dâhil olmak üzere çeşitli mimarî üslûpların karışımından meydana gelir. Kare plânlı olan caminin dört köşesinde Hint mimarîsini andıran birer kule bulunur.3
Kubbe, on iki cepheli ve on iki pencereli yüksek bir kasnağa oturtulmuştur. Minareleri Ortaköy Camii’nin minarelerine benzetilmiş, ancak bu cami daha büyük olduğu için biraz daha kalın tutulmuştur. Caminin gerek dış kapıları, gerek minare ve duvarları üzerindeki mermer işçiliği, Osmanlı taş oymacılığının en nâdîde örneklerindendir.
SULARI AKMAYAN ÇEŞMELER!
Caminin orta avlu kapısının iki yanına zarif çeşmeler inşa edildi. Çeşmelerin mermer cepheleri sütunlarla süslendi, oyma kemerleri üzerine kabartma süslemeler eklendi. İkisi sağda ve ikisi solda yer alan ve suları akmayan bu dört çeşmenin, ikişer beyitten meydana gelen dört ayrı kitâbesi vardır.
Birinin tarih beyti şöyledir:
Abd-i insan cûy-i Saffet söyledi târîhini
Yaptı âlâ çeşme-i nev Vâlide Pertevniyal (1871)
Vâlide Sultan’ın, bu çeşmelerin dışında, 1867’de caminin avlu kapısının sol tarafına inşa ettirdiği ve suyu şimdi akmayan bir başka çeşme ise, meydanın tanzimi sırasında çukurda kalmış, önü duvarla kapatılmıştı(!)
PERTEVNİYAL LİSESİ’NİN BÂNÎSİ!
Pertevniyal Vâlide Sultan, bundan başka dört de sebil yaptırmış, Yeni Mevlevîhâne kapısında medfun bulunan Ebûbekir Çelebi Türbesi’ne de vakıflarda bulunmuş, bundan başka Beşiktaş’taki Yahya Efendi Türbesi’ni yeniden tamir ettirmişti. Türbenin tamirine Şair Hayrî şu tarihi düşürmüştü:
Hayri geldiler yediler dediler târîhini
Etti bu bâb-ı şerîfi Vâlide Sultan binâ (h. 1290)
Pertevniyal Vâlide Sultan, adına yaptırdığı Aksaray’daki camisine bitişik olarak bir de kütüphane inşa ettirmişti. Bu vakıf kütüphanenin nefis cilt, hat ve tezhip örneklerinden meydana gelen 886 adet4 benzersiz yazma ve matbû eserleri, 1945 yılında Süleymaniye Kütüphanesi’ne devredilmiş; kütüphane mekânı, ara duvar kaldırılarak camiye ilâve edilmişti.5
***
Vâlide Sultan, caminin yanına eşi Sultan II. Mahmud adına bir de sıbyan mektebi, -Mahmudiye Mektebi- yaptırdı. Bu mektep iki katlıydı, alt katı «Mekteb-i Sıbyan» üst katı «Rüştiye»6 olarak inşa edilmişti. Bina, 1911’deki «Aksaray Yangını» sırasında yanarak kullanılamaz hâle geldi. Bunun üzerine öğretime bir süre Sineklibakkal’daki bir konakta devam edildi. 1930’da, mütevelli Osman Bey tarafından, betonarme olarak 17 derslikli bir ortaokul hâlinde yeniden yaptırıldı. Kısa bir süre sonra liseye çevrilen bu okula Bakanlar Kurulu kararıyla Pertevniyal Lisesi adı verildi.7
***
Vâlide Sultan’ın, Aksaray’daki camisinin kıble tarafında neo-klâsik tarzda inşa ettirdiği, üç ayrı odadan oluşan türbe de İtalyan Mimar Montani’nin eseridir.
Pertevniyal Vâlide Sultan’ın vakıf hizmetlerinden birisi de Konya’da «Yüksek Cami» adıyla bilinen mâbedi ihyâ etmesidir. Vâlide Sultan ayrıca, Medîne-i Münevvere’de «Ebniye-yi Hayriyye» olarak bilinen vakıf bir hastane inşa ettirmeye de karar vermiş ve bunu gerçekleştirmeyi de başarmıştır. Hizmet yarışında her zaman en önde koşan bu hanım sultan, İstanbul’un pek çok yerlerinde zarif çeşmeler yaptırdı.
***
Pertevniyal Vâlide Sultan, oğlu Sultan Abdülaziz’in cülûsundan (25 Haziran 1861), tahttan indirilmesine kadar (30 Mayıs 1876) yaklaşık 15 yıl «Vâlide Sultan» olarak kalmış, ama hünkâr; bu sürenin sonunda, Serasker Hüseyin Avni Paşa’nın başı çektiği askerî bir darbe ile tahttan uzaklaştırılmıştı. Bundan sonra, onun için de acı ve ıstırap dolu günler başlamıştı.
Vâlide Sultan huzur dolu günlere, ancak Sultan II. Abdülhamid’in cülûsunun ardından kavuşabilmiş ve yedi yıl yaşadıktan sonra 4 Şubat 1883’te Dolmabahçe Sarayı’nda 73 yaşında iken hayata gözlerini yummuştu. Bu hayırsever hanım; mütevâzı bir merasimle, Aksaray meydanında yaptırdığı ve hâlâ adıyla anılan caminin avlusundaki türbesine defnedildi.
______________
1 İ. Parmaksızoğlu, «Pertevniyal Vâlide Sultan», Türk Ansiklopedisi, c. 26, Ankara, 1977, s. 478.
2 1871 yılında burada bulunan mescid, 1768 yılında Koca Mustafa Paşa Vakfı’nın kâtibi Hacı Mustafa Efendi tarafından yaptırılmıştı; «Hacı Mustafa Efendi Camii» diye bilinen bu mescid, o tarihte harap bir hâldeydi.
3 TDV. Fatih Şb, Fatih Camileri ve Diğer Tarihî Eserler, İstanbul. 1991, s. 189.
4 Farklı kaynaklarda eser sayısı, 1055 olarak da belirtilir.
5 TDV. Fatih Şb, Fatih Camileri ve Diğer Tarihî Eserler, İst. 1991, s. 264.
6 Orta derecede eğitim kurumu, orta mektep veya ortaokul.
7 İ. Parmaksızoğlu, «Pertevniyal Vâlide Sultan», Türk Ansiklopedisi, c. 26, Ankara, 1977, s. 479.